معماری و هنرهای زیبای به کار رفته در حرم مطهر رضوی همواره مورد توجه بازدیدکنندگان و زائران این بارگاه قدسی بوده است. هنرهای چشم نواز این مکان مقدس که از سر عشق و ارادت به ساحت حضرت رضا(ع) خلق شده است، هر انسان را مبهوت و مجذوب خود می کند. به قول دکتر بلخاری هر زائر و بیننده ای که بر درهای حرم مطهر بوسه می زند، در اصل بر دستان هنرمندی بوسه می زند که با عشق و شور این آثار را پدید آورده است. هنرهای به کار رفته در حرم مطهر که تجلی گاه هنر اسلامی محسوب می شود، می تواند در رشد شهر مشهد و توسعه گردشگری اسلامی در پایتخت معنوی ایران نقش ویژه و اساسی داشته باشد. نکته ای که دکتر «حسن بلخاری» استاد دانشگاه و نظریه پرداز هنر اسلامی - که تاکنون کتاب ها و مقاله های متعددی را در این حوزه تالیف کرده است - به آن توجه دارد. او با اشاره به این که ایران یکی از ۹ کشور جهان به لحاظ دارا بودن آثار تاریخی و فرهنگی است، عنوان می کند که کشورهای اسلامی از جمله ایران ، از نظر گردشگری مذهبی موقعیت خوبی ندارند و از این لحاظ درآمد خوبی کسب نمی کنند. بلخاری به سختی حاضر به مصاحبه با رسانه ها می شود و اگر علاقه اش به حضرت رضا(ع) نبود، چاپ این مصاحبه نیز امکان پذیر نمی شد.
** آقای دکتر حرم مطهر رضوی همواره به عنوان یک مکان و ملجاء معنوی مورد توجه مسلمانان بوده اما حقیقت آن است که این بارگاه باشکوه به لحاظ هنرهای اسلامی نیز در اوج است و در واقع بازتاب دهنده اندیشه های اسلامی و شیعی ماست. به نظر شما مشهد با وجود این بارگاه نورباران تا چه اندازه می تواند اعتقادات دینی و شیعی ما را به زائرانی که از نقاط دور و نزدیک وارد این شهر می شوند، تبیین کند؟
* برداشت شما را کاملا تایید می کنم؛ حرم رضوی اوج عظمت هنر اسلامی را نشان می دهد به ویژه در مسجد گوهرشاد هنرهایی به کار رفته است که عقل و هوش را از آدم می برد و انسان را مدهوش عظمت خود می کند. به لحاظ فرم و معماری مسجد گوهرشاد در جهان اسلام بی نظیر است؛ یعنی کتیبه های ورودی مسجد گوهرشاد در هیچ کجای جهان اسلام نظیر ندارد. معمار این مسجد قوام الدین شیرازی است که اثری بی نظیر و شگفت انگیز را از خود به یادگار گذاشته است.
حرم مطهر؛ گنجینه غنی هنر اسلامی
حرم مطهر امام رضا(ع) گنجینه غنی هنر اسلامی محسوب می شود که در رشته های مختلف هنری مثل معماری، کتیبه، آیینه کاری، خوشنویسی و ... عظمت هنر اسلامی را به رخ جهان می کشد؛ جهانی که از معانی معرفتی این هنرها به شدت تهی است.
معماری و هنرهای حرم رضوی به شدت تحت تاثیر مبانی اعتقادی مذهب تشیع قرار دارد و بر بنیان های فکری و معنوی اسلامی و البته شیعی بنا شده است. به اعتقاد من بهترین مکان در کشور ایران که جلوه های هنری آن بازتاب عقاید اسلامی و شیعی ما محسوب می شود، بارگاه ملکوتی امام هشتم(ع) در مشهد است. با این که بیشتر افرادی که وارد این مکان مقدس می شوند، تحت تاثیر جاذبه معنوی آن قرار می گیرند اما اگر این افراد اطلاعات و آگاهی های معرفت شناختی نسبت به این معماری و هنرهای موجود در حرم مطهر داشته باشند و فقط به جنبه های زیباشناسانه و شکوه هنری آن نگاه نکنند، در می یابند که در پس همه این هنرهای چشم نواز معرفتی نهفته است که به این هنرها معنا می بخشد و آن را برجسته می کند.
تجلی اندیشه های اسلامی و شیعی
همان طور که اشاره کردید، هنرهای به کار رفته در حرم مطهر بر اساس مبانی دینی و عرفانی و شیعی هنرمندان ما خلق شده است به طوری که بسیاری از دانشمندان جهان معتقدند هنر اسلامی همان هنر شیعی است و در حقیقت مبانی اعتقادی شیعی بنیان های هنری جهان اسلام از اندلس تا چین را ساخته است و هر کسی با حضور در مشهد و با دیدن این هنرها می تواند به راز اعتقادات شیعی و اسلامی ما پی ببرد.تقریبا از دوره تیموری به بعد بارگاه امام رضا (ع) شکوه و جلال دیگری به خود می گیرد؛ به عنوان مثال آثار موجود از دوره شاهرخ تیموری و همسرش یا دیگران جزو ماندگارترین آثار این دوران است. شاید ما دلایل محکمی مبنی بر این که گوهرشاد و همسرش شیعه بوده اند، نداشته باشیم اما به دلیل این که آن ها از بزرگ ترین هنرمندان شیعه برای پدید آوردن این آثار بهره بردند، می توان گفت معماری و هنر حرم تحت تاثیر مبانی اعتقادی مذهب تشیع بوده است. طبق اسناد تاریخی هنرمندان و معماران حرم رضوی متعلق به حلقه های ذکر فتوت و عرفان و دارای فتوت نامه هایی بوده اند که این فتوت نامه ها دستورالعمل معماران عارف مسلمان بوده که به آیات قرآن مستند بوده است. در تاریخ هنر اسلامی مشهور است که هنرمندان مسلمان پس از تهذیب و تزکیه نفس اقدام به آفرینش آثار هنری می کرده اند.
نور، فضا، طرح و رنگ چهار عنصر اصلی هنر اسلامی
نور، فضا، طرح و رنگ چهار عنصر اصلی هنر اسلامی را تشکیل می دهد که بنیان های کاملا معنوی و قرآنی دارد. به عنوان مثال آیه «الله نورالسموات والارض» یا دعای کمیل که حضرت علی (ع) در آن نیایش عاشقانه شان نور خداوند را بر همه زمان ها و مکان ها مسلط می دانند که در همه ذرات هستی به چشم می خورد، مبانی دینی نور در هنر را نشان می دهد.
یا در هنر اسلامی با استفاده از ترکیب رنگ ها، هنرمند به رنگ های مثالی مثل لاجوردی و فیروزه ای دست می یابد که در بیشتر اماکن مذهبی ما به کار رفته است.
از مشخصه های فضا در هنر اسلامی استفاده از قوس و مأذنه و گنبد است و به گونه ای به کار می رود تا یادآور خدا و بهشت باشد که تمامی این عناصر بنیان های عرفانی و معرفتی بسیار مهمی دارد.
می توان گفت از عصر تیموری به بعد آرام آرام انگاره ها و فرم های شیعی وارد هنر و معماری رضوی شد و ما به طور برجسته این مبانی و معانی را در حرم رضوی مشاهده می کنیم که در این زمینه می توان به معماری قوام الدین شیرازی یا حتی آثار مکتب هنر اصفهان اشاره کرد. از آن زمان که شیعه به قدرت می رسد و اولین حکومت رسمی شیعی در ایران تاسیس می شود، هنر و معماری اسلامی به شدت تحت تاثیر اعتقادات شیعی قرار می گیرد.
هنرهایی که خلوتی عاشقانه را برای زائر فراهم می کنند
** البته همین هنرهای ناب که در هاله ای از تقدس و نور خلق شده است می تواند روح زائر خسته را آماده حضور در این بارگاه قدسی و رسیدن به یک خلوت عاشقانه کند؟
* همین طور است! البته زمانی که این فرم ها و معانی کاملا شناخته شده باشد می تواند در آمادگی روحی انسان برای ایجاد یک خلوت عاشقانه با خدا و حضرت رضا (ع) نقش داشته باشد؛ متاسفانه فعلا چون ما سواد بصری کاملی نسبت به این فرم ها و معانی نداریم، بیشتر به عنوان فرم های مقدس به آن ها نگاه می کنیم و از عظمت و شکوه هنری و معنوی آن لذت می بریم. مثلا این اسلیمی ها که به طور چرخان ترسیم شده است نوعی حرکت دورانی و طواف گونه ذرات عالم به دور قطب عالم امکان را یادآوری می کند اما بسیاری از مردم چندان اطلاعاتی در این زمینه ندارند چون مبانی آن هنوز برای آن ها روشن نشده است لذا فرم ها بیشتر جنبه زیباشناسانه دارد تا جنبه های مفهومی و معرفتی.
در حالی که اگر این مبانی شناخته شود بسیار موثر است و اطلاع از معنا و مفهوم این نقش و نگارها که بسیار نیازمند تفکر است به ادراک ما از وجوه زیباشناسانه دین کمک می کند. باید تلاش کنیم که تمامی فرم ها، شکل ها و نقوشی که استفاده می شود و مبتنی بر بنیان های تفکر اعتقادی شیعی و اسلامی ماست، شناخته شود، من معتقدم پیروان دین اسلام به دلیل بهره گیری از وجوه زیباشناسانه بیش از پیروان دیگر ادیان در ادراک این وجوه زیباشناسانه اولی هستند.
** هنرهای به کار رفته در حرم مطهر رضوی چه تفاوت هایی با هنرهای ادیان دیگر مثل مسیحیت، یهود و حتی دیگر مذاهب اسلامی دارد؟
* اعتقاد شیعه به ولایت و باطن نگری و چند لایه بودن هنر شیعی وجه اصلی تمایز هنر شیعی با هنر دیگر ادیان و حتی مذاهب است. نگاه باطن گرا و تاویلی و ولایی شیعه باعث پدید آمدن هنر هزار توی اسلامی شده که اعجاب بزرگ ترین دانشمندان غربی را از این نظر برانگیخته است.
نقوش لایتناهی و هزارتوی هنر اسلامی
در هنر شیعی نوعی مسیر هجرت گونه و باطن نگر وجود دارد که در باطن خود نور آسمان و زمین را متجلی می کند. نقوش اسلامی لایتناهی بودن خداوند و خیال انسان را نشان می دهد و قادر است خیال انسان را پرواز دهد و حصارها را بکشند.
هنر و معماری رضوی بازتاب دهنده عقاید، ایده ها و باورهای هنرمندان شیعه است و همین موضوع این هنر را کاملا متمایز می کند. به عنوان مثال در مسیحیت اصل مهمی به نام مجسم شدن خدا وجود دارد به همین دلیل است که مسیحیت علاقه خاصی به هنرهای تجسمی دارد ولی در اسلام به ویژه در باورهای شیعی، ما به جای تجسید به تجلی خداوند اعتقاد داریم. از نظر ما خدا هیچ گاه تجسد پیدا نمی کند بلکه در روح و قلب آدمی تجلی می کند. به همین دلیل است که ما در فضاهای هنری مان پیکره نداریم. در هنر ناب اسلامی پیکره و تجسم وجود ندارد چون مبنای اسلام تجلی است.
اما این که بین هنر مذهب تشیع و تسنن چه تفاوت ها و شباهت هایی وجود دارد باید گفت در نقوش هندسی و طبیعی تقریبا با هم تفاوتی نداریم. علت اصلی این است که طراحان اصلی این فرم ها شیعیان بوده اند و چون بسیار زیبا طراحی شده و صورت گریز و پیکره گریز بوده، مورد توجه دیگر مذاهب اسلامی نیز قرار گرفته است و آن ها نیز از آن بهره گرفته اند. به عنوان نمونه در شمال آفریقا در تنگه جبل الطارق فرم هایی دیده می شود که در اصفهان و مشهد وجود دارد و کاملا مشخص است که هنرمندان ما این نقوش و فرم ها را به آن سرزمین ها برده اند.در همه دوره های هنر اسلامی رد پای ایرانی های شیعه وجود دارد به عنوان مثال مقرنس را معماران ایرانی به جهان اسلام هدیه کرده اند و چون ایرانی ها اندیشه و انگاره های شیعی داشتند، اعتقادات آن ها بسیار تاثیرگذار بوده است.اما دقیقا نمی توان خط کشی کرد که مثلا فلان مسجد دنیای اسلام بنیان شیعی دارد و فلان مسجد دیگر بر اساس اعتقادات اهل سنت بنا نهاده شده است چرا که طراحان آن ها یکی بوده اند.
مبانی فطری هنر اسلامی
باید به این نکته نیز توجه داشت که مبانی به کاررفته در هنر اسلامی کاملا فطری است، به همین دلیل با روح همه انسان ها و فراتر از باورها و اعتقادات و زبان و ملیت آن ها ارتباط برقرار می کند.
طرح، رنگ، نور و فضای باطنی که در هنر اسلامی وجود دارد، قادر است با فطرت همه انسان ها ارتباط برقرار کند. به همین دلیل است که هر بیننده ای حتی اگر مسلمان هم نباشد وقتی وارد حرم امام رضا(ع) می شود، بسیار تحت تاثیر قرار می گیرد. انسان وقتی در مقابل ایوان عباسی یا رواق دارالحجه که از معماری های نوین حرم رضوی محسوب می شود، قرار می گیرد تسلیم می شود.
** شما گفتید هنرمندان مسلمان ابتدا تزکیه نفس می کردند و سپس دست به آفرینش آثار هنری می زدند و از سر عشق و ارادت این آثار را پدید می آوردند. پس به همین دلیل است که معماری و هنرهای به کار رفته در شهرهای مقدسی مثل مکه و مدینه با روح انسان مسلمان ارتباط برقرار نمی کند و مثل هنرهای حرم مطهر رضوی تلنگر به روح انسان نمی زند و او را با خود همراه نمی کند. چون کسانی که این اماکن را ساخته اند تکنسین بوده اند نه یک هنرمند عاشق معتقد! شما با این دیدگاه موافقید؟
* به نکته بسیار دقیقی اشاره کردید علت اصلی این اعتقاد این است که طراحی و اجرای حرم پیامبر(ص) و بقیه اماکن مقدس آن شهرها به غیر مسلمانان سپرده شد. حتی طرح توسعه مکه و حرم پیامبر(ص) توسط ایتالیایی ها اجرا شد و از فکر و اندیشه و حضور هنرمندان درجه یک مسلمان در طراحی و اجرای آن کمتر استفاده شده. به همین دلیل به یقین کسی که مبانی اعتقادی اسلامی ندارد و فقط به عنوان یک معمار برجسته طرحی را اجرا می کند، نمی تواند آن فضا را با آن معانی مورد نظرپدید آورد. این مسئله مهمی است که در اماکن مقدس مکه و مدینه شاهد آن هستیم و من این دیدگاه و برداشت را کاملا تایید می کنم.
سینمای ایران تا کنون حرم رضوی را زیبا و با شکوه به تصویر نکشیده است
** سینمای غرب اماکن مذهبی مثل کلیسا را بسیار زیبا و چشم نواز نمایش می دهد اما شکوه و عظمت هنری اماکن مذهبی ما مثل حرم باشکوه امام رضا(ع) از طریق سینما و تلویزیون که زبان روز ارتباط با مخاطب است، به تصویر کشیده نشده و همچنان در ذهن ما حرم امام رضا(ع) همان است که خودمان به چشم دیده ایم؛ به نظر شما هنر هفتم چقدر می تواند در معرفی و نمایش شکوه و عظمت معنوی و هنری حرم مطهر به مخاطبان به ویژه غیرایرانی ها و غیرمسلمان ها که از نزدیک این مکان باشکوه را ندیده اند، کمک کند؟
* ما معتقدیم بین معماری و سینما نسبت تنگاتنگی وجود دارد هنگامی که سوژه ها و ایده ها در سینما و تلویزیون مذهبی است، باید زبان تصویر بالاترین بهره ها را از فرم های معماری و هنری اماکن ببرد تا به نحوی حقیقت آن معنا را بازتاب دهد. در غرب این مسئله بسیار جدی است و آن ها کلیساها را که تجلی فرم های مذهبی مختلف است در سینما مطرح می کنند. در فیلم های مذهبی ما کمتر از معماری و هنرهای اسلامی بهره برده شده است به باور من در فیلم ها و سریال هایی که زندگی اسلامی و ایرانی به نمایش گذاشته می شود، باید این مکان ها نیز به تصویر کشیده شود و ما باید به سراغ فرم های سنتی و معماری اسلامی برویم که نقشی کاملا معنایی و مفهومی دارد. به عنوان نمونه من تا به حال ندیده ام در سینمای ما تصویری زیبا از شکوه و عظمت حرم امام رضا(ع) آن هم از فاصله دور به تصویر کشیده شود؛ در حالی که برای هر کسی که وارد مشهد می شود یکی از زیباترین، لطیف ترین و خاطره انگیزترین تصاویری که قبل از ورود به حرم مطهر می بیند، گنبد طلایی است که در میان دو ماذنه قرار گرفته است. لحظه دیدن حرم یار آن قدر شیرین است که انسان دوست ندارد آن لحظه هرگز تمام شود.
* پس از گذشت بيش از چهل سال از نصب ضريح پيشين موجباتي
همچون فرسودگي، و سست شدن پايهها و ساختار ضريح و ساييدگي پوشش و روكشهاي نقرهاي و طلايي آن، ساخت و نصب پنجمين ضريح را ضروري مي كرد.
* به دستور مقام معظم توليت آستان قدس رضوي حضرت آيت الله
واعظ طبسي، از سال ۱۳۷۲ مطالعات و بررسيهاي مقدماتي ساخت ضريح آغاز شد، و به دنبال آن
طرحهاي متعددي از طرف هنرمندان نامي كشور ارايه شد و نهايتا
توفيق طراحي ضريح نصيب استاد برجسته نگارگري كشور فرشچيان شد.
* به منظور ساختن آخرين ضريح نخست بر اساس طرح موجود
پايهها و ساختار ضريح كه تركيبي از كار آهنگري و نجاري است
توسط واحدهاي مربوطه در آستان قدس رضوي در نهايت استحكام انجام گرفت و ساختاري مركب
از آهن و فولاد و چوب گردو براي نصب روكشها و پوشش طلا و نقره ساخته شد.
* با آماده شدن طرح استاد فرشچيان كار قلمزني و زرگري و
به عبارت ديگر اجراي طرح كه اساس كار ساخت ضريح و صورت پذيري آن است از تاريخ ۱۲
بهمن سال ۱۳۷۵ تحت نظارت عاليه هنري استاد فرشچيان شروع شد و از ميان چند نفر از
هنرمندان قلمزن همچنان توفيق كار قلمرني ضريح مطهر، نصيب استاد خدادادزاده اصفهاني
شد.
* پس از چهار سال با كار بي وقفه روزانه و بعضا شبانه و
همچنين با كار متوسط روزانه شش نفر در كمال ظرافت و امتياز هنري و در نهايت صلابت و
استحكام كار قلمزني پايان يافت و ضريح براي حمل و نصب آماده شد. از
ويژگيهاي ضريح مطهر جديد، ضخامت پوشش نقرهاي آن است كه حتي بعضا به بيش از سه ميليمتر
ميرسد.
* عمليات اجرايي برچيده شدن ضريح پيشين و نصب پنجمين ضريح
از شامگاه روز شنبه ۲۱دي ماه سال ۱۳۷۹ پس از مراسم غبارروبي آغاز شد، و با هماهنگي
كامل نيروهاي فني - تخصصي مورد نياز به طور متوسط روزانه هفتاد نفر در سازماني منظم
و منسجم با تقسيم كار و تعيين مسووليت هر يك از بخشهاي عملياتي و مديران مربوطه طبق جدول زمانبندي شده، به مدت پنجاه روز جريان خود را طي كرد و كار
بناي عشق و كعبه مقصود، و فراز آمدن معبد خورشيد در فضايي معنوي و شورانگيز آغاز
شد.
* محدوديت وقف به نصب بودن ضريح و عدم جواز شرعي انتقال
آن از يك سو و از طرف ديگر، وجود موانع و مشكلات جدي فني و معماري بر سر راه
استحكام سازي پايههاي نصب ضريح جديد موجب شد تا پس از بررسي و مطالعات زياد
چاره كار به انتقال ضريح به قسمت زيرين حرم مطهر و نصب محاذي اطراف مضجع شريف ديده
شود.
* از جمله اقدامات اساسي ديگري كه همزمان با نصب ضريح
مطهر صورت پذيرفت، بتون ريزي و كف سازي و مفروش كردن كف حرم مطهر با
سنگهاي مرمر بسيار نفيس همراه با كانال كشي و برقراري سيستم
تهويه و هوا دهي زميني و ديواري است، و نيز مرمت آيينه كاريها و كاشيكاريها و كتيبههاي روضه منوره از جمله ديگر اقداماتي بود كه در جريان
عمليات نصب ضريح به آن مبادرت شد.
* سنگ پلاك پيشين مضجع، كه مركب از ۱۲ قطعه سنگ بود
برداشته شده، به موزه مركزي آستان قدس رضوي انتقال يافت، و به جاي آن سنگ نفيس مرمر
يكپارچه به طول
۲۰/۲ و عرض ۱۰/۱ و ارتفاع ۹۰ سانت كه در نهايت جلا و صفا
و زيبايي حجاري شده بود نصب شد.
* در اطراف ضريح مطهر به نشانه چهارده معصوم چهارده دهانه
به شكل محراب طراحي و اجرا شده است. سير نقشها و جهت قوسهاي آن يكديگر را همراهي و تكميل كرده، و مدار يگانه آنها
كه نهايتا به مركز و نقطه واحدي ميرسد، تداعي كننده اصل اصيل عرفاني مشاهده وحدت در كثرت و
كثرت در وحدت است و نيز وحدانيت ذات باريتعالي و قائميت و بازگشت پذيري كائنات و ممكنات را به او
متجلي ميسازد.
* در هشت لچكي چهار گوش ضريح مطهر، به سبك هنر اصيل
ايراني، از گل آفتابگردان كه نمادي از شمس الشموس كه يكي از القاب امام رضا عليه
السلام است نقشهايي تعبيه شده است. در اطراف ضريح مقدس گلهايي پنج و هشت برگي به نشانه خمسه طيبه و هشتمين امام
طراحي و اجرا شده است.
* دو سوره مباركه يس و هل اتي، در بالاي ضريح مطهر به
صورت كتيبه دور تا دور ضريح نوشته شده است. طول كتيبه بالايي يعني سوره مباركه يس
داراي ۶۶/۱۷ و عرض ۱۸ سانتيمتر و طول كتيبه هل اتي ۷۶/۱۶ و عرض آن ۱۴ سانت است، هر
دو كتيبه و ديگر خطوط بيروني و داخلي ضريح مطهر كه مشتمل بر آياتي از كلام الله
مجيد و اسماي حسني الهي و نامهاي حجج خداوندي است، در كمال قوت و استحكام توسط خوشنويس
نامي استاد موحد نوشته شده است.
* براي اولين بار پوشش داخلي ضريح مطهر، سقف و ديوارهاي
آن با نقش و نگارها و كتابت اسماء الهي، با خاتمكاري يه طرز بسيار بديع و زيبا تزيين يافته است. طراحي
نقوش داخل ضريح مطهر، توسط استاد فرشچيان انجام يافته، و اجرا و يا
خاتمكاري توسط استاد هنرمند كشتي آراي شيرازي و همكارانشان
صورت پذيرفته است.
* ضريح مطهر جديد حدود ۱۲ تن وزن داشته، ضخامت پوشش
نقرهاي و طلايي آن و اتصال روكشهاي بدون پيچ يكي از ويژگيهاي اين ضريح است. طول ضريح ۷۸/۴ و عرض آن ۳۷/۳و ارتفاع
آن با محاسبه سنگ پايه ۹۶/۳ متر است.
* حرم مطهر مجموعهاي است تقريبا مدور، كه مركز آن مضجع منور امام ابوالحسن
الرضا عليه السلام قرار دارد. همچنين حرم مطهر كه گنبد درخشان و طلايي برفراز آن
قرار دارد، تقريبا در مركز بناهاي آستان مقدس واقع شده، و از نقطه نظر معماري و
هنري بسيار بديع و استوار، و زيبا و دل انگيز است.
* حرم پاك امام، اضافه بر جلال معنوي و جذبه روحاني، و
زيبايي و شكوه معماري، مزين به برخي از نفايس و مآثر ارزشمند است، تعدادي از هداياي
بزرگان و حكمرانان گذشته، در قابهايي تعبيه شده، در مكانهايي از حرم مطهر، در برابر ديد زائران قرار دارد.
اين جواهرات و نفايس كه در هشت قاب چيده شده، شامل ۱۰۴
قلم اشياي مختلف است. قديميترين آنها سليمانيههايي است، با دور نقره، مربوط به ۵۵۰ سال قبل، و ديگر
شمشيري جواهر نشان و خنجر الماس نشان، و مرواريد و تسبيح و انگشترهايي از الماس و
برليان درشت.
* گنبد حرم از آجر ساخته شده، و سپس روي آن را با الواح
مسي، كه روكشي از طلا دارد پوشاندهاند، تذهيب اين گنبد براي آخرين بار در سال ۱۰۱۰ تا ۱۰۱۶،
در زمان شاه عباس صورت گرفته و به طوري كه از گفتههاي محققان بر ميآيد، رويه و سطح اين گنبد پيش از آن كاشيكاري بوده است.
خصوصیات فردی و فضائل اخلاقی امام رضا (علیه السلام)